اگر شخصی بخواهد پول خود را در بازار طلا و سکه سرمایه‌گذاری کند، ابتدا به بررسی وضعیت این بازار می‌پردازد. در مورد بازار مسکن و ارز هم شرایط مشابه تست و قبل از سرمایه‌گذاری، شخص باید عوامل موثر روی ارزش بازار را در نظر بگیرد. در این بازارها شما گزینه‌های زیادی برای خرید و فروش ندارید. مثالا در بازار ارز شما میتوانید روی دلار یا یورو سرمایه‌گذاری کنید، یا در بازار طلا میتوانید طلای آب شده یا سکه بخرید. ارزش این بازارها نسبت به ارزش ریال تعیین می‌شود، پس با توجه به ارزش روزافزون این بازارها در قیاس با ریال، میتوانید از یک سودآوری حداقلی مطمئن باشید. اما در بازار بورس شرایط متفاوت است (برای درک بهتر این تفاوت، مطالعه مقاله چرا بازار بورس بهترین روش سرمایه گذاری است؟ توصیه می‌شود). اینجاست که اهمیت شاخص بورس مطرح می‌شود که در این مقاله قصد داریم با آن آشنا شویم.
وقتی قصد سرمایه‌گذاری روی سهام بورس را دارید، با صدها گزینه در دسترس برای سرمایه‌گذاری مواجه هستید. حتی در ماه‌های اخیر که بازار بورس تهران رونق فزاینده‌ای را پشت سر گذاشته، میزان سودآوری سهام مختلف یکسان نبوده و حتی بعضی از سهام بورس رشدی کمتر از تورم را داشته‌اند که معادل با زیان است. بر خلاف بازارهای موازی که ارزش آنها از طریق مقایسه با ریال تعیین می‌شود، ارزش سهام بورس به شرایط شرکت‌ها و صنایع نیز وابسته هستند. تفاوت‌های زیاد میان وضعیت شرکتهای مختلف، تحلیل بورس را دشوار می‌کند. پس به همین دلیل اقتصاد دانان با تعریف پارامتری به نام شاخص بورس تلاش کرده‌اند تا ابزاری برای تحلیل بورس ایجاد کنند. در این مقاله به تعریف شاخص بورس پرداخته و انواع مختلف آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
شاخص بورس چیست؟
شاخص بورس مقداری عددی است که ارائه دهنده شرایط کل یا بخشی از بازار است و به کمک آن میتوان تغییرات ارزش سهام بورس در گذر زمان را بررسی کرد. زمانی که صدها سهم مختلف در حال خرید و فروش هستند، روند تغییرات قیمت برای همه آنها یکسان نیست. در این شرایط شاخص بورس کمک می‌کند تا تصویری کلی از روند صعود یا نزول ارزش بازار در اختیار سهامدارن قرار گرفته و ابزاری برای تحلیل بورس باشد.
در بازار سرمایه شاخص‌های متعددی تعریف می‌شوند که هر کدام بیانگر اطلاعات متفاوتی بوده و روش محاسبه متفاوتی نیز دارند. به همین دلیل است که شاخص‌های مختلف برای کاربردهای متفاوتی نیز به کار می‌روند و نباید به جای یکدیگر مورد استفاده قرار بگیرند. در تصویر زیر تعدادی از شاخص‌هایی که در سایت tsetmc.com برای تحلیل بازار بورس تهران استفاده می‌شوند، نشان داده شده است. البته تعداد شاخص‌های کاربردی برای تحلیل بورس بیشتر از تعداد نمایش داده شده در تصویر زیر است. در ادامه به معرفی شاخص‌های کلیدی و پر کاربرد پرداخته خواهد شد.
1- شاخص کل
اگر پیگیر اخبار باشید، حتما عبارت شاخص بورس و تغییرات آن را شنیده‌اید. آن چیزی که هر روز تغییرات آن در اخبار کشور اعلام می‌شود همین شاخص کل است که مهمترین شاخص بورسی به حساب می‌آید. به شاخص کل، شاخص میانگین، شاخص قیمت و بازده نقدی یا شاخص TEDPIX نیز گفته می‌شود که کوتاه شده عبارت Tehran Exchange Divided and Price Index است. برای محاسبه شاخص کل، ارزش فعلی بازار نسبت به ارزش آن در یک زمان مشخص (زمان مبدا)، سنجیده می‌شود. ارزش فعلی بازار هم برابر مجموعه ارزش روز هر شرکت حاضر در بورس است. بدین ترتیب در محاسبه شاخص کل تعداد سهم‌های هر شرکت بورسی، قیمت روز هر سهم، مقدار سود تقسیمی سهم و تغییرات تعداد و قیمت سهام بورس در گذر زمان، در نظر گرفته می‌شود.
نکته مهم آن است که تعداد و قیمت هر سهم با دیگر سهام بورس متفاوت است، پس میتوان گفت که تاثیرگذاری هر سهم در محاسبه شاخص کل، متناسب با تعداد و قیمت سهام هر شرکت است. هر چه شرکت بزرگتر و دارای سرمایه بیشتری باشد، ارزش بالاتری داشته و وزن بیشتری برای آن در محاسبه شاخص کل در نظر گرفته می‌شود. بدین ترتیب اگر یک سهم بزرگ و با وزن بالا صعودی باشد، میتواند نزولی بودن چندین سهم کوچکتر و با وزن کمتر را جبران کند.
دیگر نکته مهم آن است که عدد شاخص کل که هر روز در اخبار اعلام می‌شود مربوط به بازار بورس است. یعنی فقط ارزش شرکتهای حاضر در بازار بورس در محاسبه شاخص کل لحاظ می‌شود. برای شرکتهای فرابورسی نیز شاخص کل فرابورس به همین روشی که گفته شد محاسبه می‌شود. با توجه به اینکه تعداد سهام و ارزش شرکتهای بازار فرابورس به مراتب کمتر از بازار بورس است، میتوان گفت که شاخص بورس تقریبا معیار صحیحی برای شاخص کل بازار است.
2- شاخص هم وزن
دیگر شاخص مورد استفاده، شاخص هم وزن است. همان طور که از نام آن مشخص است، شاخص هم وزن برای تمام شرکتهای بورسی تاثیر یکسان در محاسبه شاخص، در نظر می‌گیرد. بدین معنی که اگر برای محاسبه شاخص، تمام نمادهای بورسی دارای ضریب یکسان در نظر گرفته شوند، به عدد محاسبه شده شاخص هم وزن گفته می‌شود. بزرگی و کوچکی شرکت‌ها، ارزش بالا یا پایین نمادهای مختلف و تعداد کم یا زیاد سهام آنها در محاسبه شاخص هم وزن تاثیر ندارند. به طور خلاصه ارزش همه شرکتهای بورسی یکسان در نظر گرفته می‌شود. اما لزوم تعریف شاخص هم وزن چه بوده است؟
همان طور که گفته شد در محاسبه شاخص کل (TEDPIX) تاثیر شرکتهای بزرگ بیشتر است. برای همین اگر در یک روز معاملاتی چند شرکت بزرگ با افزایش قیمت سهام روبرو باشند، می‌توانند شاخص کل را مثبت کنند، حتی اگر تعداد زیادی از شرکتهای متوسط و کوچک دچار افت قیمت سهام شده باشند. انجام معاملات بلوکی در سهم‌های بزرگ بسیار متداول است، بدین ترتیب که حجم زیادی از معاملات روی یک سهم و توسط سهامداران شرکتی و عمده انجام می‌شود. معاملات بلوکی انجام شده روی سهام بزرگ، می‌توانند به راحتی شاخص کل را تعیین کنند، صرف نظر از این که قیمت سهام شرکتهای کوچکتر چه روندی را طی کرده باشند.
البته حالت معکوس هم ممکن است. در شرایطی که تعداد زیادی از شرکتهای کوچک افزایش قیمت را تجربه کرده باشند، افت قیمت چند شرکت بزرگ میتواند شاخص کل را منفی کند. بدین ترتیب شاخص کل به تنهایی نمی‌تواند نمایانگر شرایط کلی بازار باشد، به همین دلیل استفاده از شاخص هم وزن در کنار شاخص کل، میتواند دقت تحلیل بورس را بالا ببرد.
3- شاخص قیمت
این شاخص که به شاخص TEPIX یا Tehran Exchange Price Index نیز مشهور است، مشابه شاخص کل محاسبه می‌شود. بدین معنی که شرکتهای بزرگتر و با ارزش‌تر، سهم بیشتری در محاسبه شاخص قیمتی دارند. اما تفاوت شاخص قیمت با شاخص کل آن است که در محاسبه شاخص قیمت، تنها تغییرات قیمت سهام شرکت‌ها در طول زمان در نظر گرفته شده و مقدار سود تقسیمی سهام در محاسبات آورده نمی‌شود. نکته دیگر این است که میتوان شاخص قیمت را هم به صورت هم وزن محاسبه کرد. بدین معنی که ارزش شرکت‌ها و بزرگ یا کوچک بودن آنها نیز در محاسبه شاخص بورس لحاظ نشود، شاخص به دست آمده در این حالت شاخص قیمت هم وزن گفته می‌شود.
4- شاخص آزاد شناور
دیگر شاخص بورس که مورد استفاده تحلیلگران قرار می‌گیرد، شاخص سهام آزاد شناور یا TEFIX (Tehran Exchange Free Float Index) است. بخشی از هر سهام بورس به صورت شناور مورد معامله قرار می‌گیرد، بدین معنی که صاحبان این بخش از سهام قصدی برای نگهداری دراز مدت سهم خود و مشارکت در اداره شرکت ندارند. در حقیقت سهام شناور هر شرکت، بخشی از سهام است که در آستانه عرضه بوده و برای ورود به چرخه خرید و فروش آماده است. باقیمانده سهام در اختیار سهامدار عمده بوده و بلوکه است، این بخش از سهام همانی است که به صورت معاملات بلوکی میان سرمایه‌داران عمده جابجا می‌شود و خارج از چرخه عرضه و تقاضای سرمایه‌گذاران خرد است.
برای مثال در شکل زیر که تابلوی نماد فولاد را نشان می‌دهد، میزان سهام شناور این شرکت برابر 26 درصد بیان شده است. بدین معنی که از 209 میلیارد برگه سهم شرکت فولاد مبارکه اصفهان، 26 درصد آن معادل 54 میلیارد برگه سهم به صورت شناور در چرخه عرضه و تقاضا سهامداران خرد وجود دارد.
روش محاسبه شاخص سهام شناور آزاد، مشابه شاخص کل بوده و تاثیر شرکتهای بزرگ و با ارزش در محاسبه شاخص بیشتر است. تفاوت شاخص آزاد شناور با شاخص کل این است که عدد شاخص محاسبه شده تنها بر اساس معاملات و تغییرات قیمت سهام شناور شرکتهای بورسی است و سهام بلوکه در محاسبه این شاخص لحاظ نمی‌شوند.
5- شاخص صنعت
دیگر شاخص متداول، شاخص صنعت است. همان طور که احتمالا می‌دانید شرکتهای فعال در بازار سرمایه در گروه‌های مختلف تقسیم بندی و پذیرش می‌شوند. برای مثال پالایشگاه‌ها و کارخانه‌های پتروشیمی در گروه پالایشی و پتروشیمی و شرکتهای خودروسازی و ساخت قطعات مرتبط، در گروه خودرویی دسته‌بندی شده‌اند. برای بررسی وضعیت هر کدام از صنایع در بازار سرمایه، میتوان شاخص آن صنعت را بررسی کرد که به آن شاخص صنعت می‌گویند. برای مثال اگر برای محاسبه شاخص فقط اطلاعات مربوط به نمادهای خودرویی لحاظ شود، شاخص صنعت خودرو به دست می‌آید. برای هر کدام از صنایع فعال در بازار سرمایه میتوان به همین روش شاخص صنعت را محاسبه کرد. گفتنی است که روش متداول محاسبه شاخص صنعت مشابه با شاخص کل است، البته میتوان شاخص صنعت را به صورت هم وزن نیز محاسبه کرد.
6- سایر شاخص‌ها
همان طور که گفته شد، روش‌های متعددی برای محاسبه شاخص بورس وجود دارد و هر کدام از این شاخص‌ها در جایگاه خود برای تحلیل بورس به کار می‌روند. به جز شاخص‌هایی که تا کنون به معرفی آنها پرداخته شد که پر استفاده ترین در ایران هستند، شاخص‌های جانبی دیگری نیز وجود دارند.
برای مثال شاخص 50 شرکت برتر، شاخص غیر هم وزن را برای شرکتهای با بالاترین سهولت خرید و فروش و بیشترین نقد شوندگی نشان می‌دهد. شاخص 30 شرکت بزرگ نیز شاخص را به صورت غیر هم وزن برای شرکتهای دارای بیشترین ارزش، محاسبه می‌کند. همچنین میتوان شاخص را به صورت هم وزن یا غیر هم وزن برای شرکتهای حاضر در بازار اول یا دوم بورس یا فرابورس نیز محاسبه کرد که به آنها شاخص بازار اول یا شاخص بازار دوم می‌گویند.
در این مطلب، به معرفی شاخص بورس و نحوه محاسبه آن پرداخته شد و همچنین شاخص‌های مختلف بازار سرمایه به همراه کاربردشان و تفاوت‌های آنها با یکدیگر مورد بررسی قرار گرفتند. به طور کلی شاخص بورس اصلی‌ترین معیار برای تحلیل بازار سرمایه است و گام اول برای آغاز هر تحلیل به شمار می‌آید. برای افرادی که آموزش بورس را به تازگی شروع کرده‌اند، آشنایی با انواع شاخص بورس میتواند مفید باشد. چرا که حین بررسی انواع شاخص‌ها و نحوه محاسبه و کاربرد آنها، میتوان نکات جانبی زیادی را در رابطه با بازار سرمایه آموخت.
